In alle gesprekken die ik voer de afgelopen weken is de oorlog in Oekraïne een onderwerp. Vanzelfsprekend en terecht. Ook mij raakt het. Wat ik meerdere keren hoorde in gesprekken of online las is het totale ongeloof dat de Russen dit laten gebeuren. Het totale ongeloof dat de Russen niet willen horen wat er gebeurt in hun buurland, het land waar nota bene zoveel Russen familie hebben wonen. Zelfs niet als familieleden die gebombardeerd worden het persoonlijk aan de telefoon uitleggen!? Verontwaardiging en onbegrip waren ook mijn eerste reacties. Maar na een eerste reactie volgt bij mij reflectie. Is het niet ook heel logisch dat iemand die jarenlang is blootgesteld aan staatspropaganda zo reageert?

Ik studeerde communicatiewetenschap. Communicatie is mijn vak en ik ben vooral gefascineerd door het maken en delen van verhalen om mensen dieper inzicht te geven en groepen mensen vooruit te helpen. Een pijnlijk punt voor mij in dit vakgebied is altijd geweest dat je communicatie kunt inzetten om een ander te manipuleren. Ik weet bijvoorbeeld dit: als een boodschap eindeloos herhaald wordt, een bekende communicatietechniek om iemand van iets te overtuigen, dan wordt het in het hoofd van de luisteraar ‘waar’. Daar slaag je het beste in door de ruis van communicatie die jouw boodschap teniet doet, te onderdrukken.

Het woord manipulatie heeft een negatieve lading en dat is terecht. Als ik een voorbeeld moet noemen waar veel communicatieve manipulatie plaatsvindt dan denk ik al snel aan sektes. Ik heb best wat documentaires gezien en verhalen gelezen waarin slachtoffers van sekteleiders, ex-sekteleden, vertellen hoe ze in de ban raakten van een leider. Het beeld dat ik ontwikkeld heb over het groepsproces binnen een sekte is ongeveer dit. Sekteleden worden verleidt om bij de groep te komen. Ze vinden een warm bad, worden gehoord en voel zich gezien. Vervolgens worden sekteleden losgeweekt van familie en vrienden. Uiteindelijk blijft er nog maar één groep over die ze kunnen vertrouwen: de sekte en haar leider. De leider bepaalt het verhaal in de groep en andere verhalen worden uitgebannen. Voor de volgeling is er alleen nog maar de werkelijkheid van de sekte met een gemeenschappelijk verhaal waaruit leefregels voortvloeien. Overgave of verzet tegen die regels bepalen vervolgens hun sociale positie in de groep. Degene die zich het beste volgens de regels en het verhaal van de groep leeft wordt beloond en bevindt zich dicht bij het centrum van de macht, de volgers die minder devoot zijn worden gestraft en naar de rand van de groep geduwd.

In een sekte manipuleert een sekteleider de onderlinge communicatie en sociale dynamiek in de groep continu. Dit allemaal zodat de leider bereikt wat deze wil. Geestelijke macht bijvoorbeeld. Of om schathemeltje rijk te worden.

Nu ik dit zo opschrijf zie ik best wat parallellen met tactieken die de leider van Rusland toepast in zijn land. Een groot verschil is dat aansluiten bij een sekte vrijwillig is (tenzij je in die groep geboren wordt). Mensen die leven onder een repressief regime kiezen niet voor aansluiting, ze worden gedwongen zich te conformeren.

Een sekte rekruteert nieuwe leden door ze bijvoorbeeld op straat aan te spreken. Bepaalde mensen zijn extra vatbaar voor een alternatief verhaal. Mensen met verslavingen bijvoorbeeld, of met angststoornissen. Door dit soort mensen proactief aan te spreken lokt de groep nieuwe leden naar binnen. Ze bieden een veilige haven voor mensen die zich verloren voelen. Dit is echter een tijdrovend en langzaam proces. Een sekte blijft daardoor meestal relatief klein.

Om als staatsleider geestelijke (en monetaire) macht te krijgen heb je andere tactieken nodig. En veel tijd. Een vooruitziende leider neemt daar rustig twintig jaar de tijd voor. Dan heb je het over wetten aanpassen zodat je lang leider kunt blijven, macht nemen over massamedia, andere verhalen onderdrukken en wetgeving invoeren die het mogelijk maakt een ieder die te luid een ander verhaal verkondigt te intimideren en monddood te maken. Daarmee creëert een leider een glijdende schaal van afnemende toegang tot een veelheid aan verhalen, waar ook propaganda toe behoort, tot er nog maar 1 verhaal overblijft, dat van de staatsleider.

Mijn kennis over oorlogspropaganda komt uit geschiedenisboeken, met name die over de Tweede Wereldoorlog. Deze weken, maart en begin april 2022, sluipen elk uur van de dag oorlogsverhalen mijn hoofd binnen en voel ik de behoefte dingen op een rijtje te zetten. Ik wil een scherper antwoord op deze vraag: waarom kunnen of willen sommige Russen de verhalen van hun Oekraïense familieleden niet geloven?

Om een antwoord te geven zijn volgens mij drie begrippen van belang: propaganda, indoctrinatie en cognitieve dissonantie.

Propaganda is overal, ook in Nederland.

Terug naar de basis, wat is propaganda ook al weer. Wikipedia (Engelstalige versie) geeft een goede omschrijving.

Propaganda is communicatie die met name is bedoeld om publiek te beïnvloeden en overtuigen van een bepaalde agenda, en wellicht niet objectief is en selectief feiten presenteert om bepaalde synthese of perceptie aan te wakkeren, of gebruik maakt van beladen taal om een emotionele reactie in plaats van een rationele reactie uit te lokken op de informatie die wordt gepresenteerd.

https://en.wikipedia.org/wiki/Propaganda

Mijn interpretatie van het woord propaganda wordt vooral gekleurd door de communicatietechnieken tijdens de Tweede Wereldoorlog, waar veel aandacht aan besteed werd op school. Ik denk dat dit voor de meeste Nederlanders geldt. Als je de definitie op Wikipedia goed leest valt er echter veel meer communicatie onder, ook dingen die we volstrekt acceptabel vinden. Wat denk je bijvoorbeeld van reclames, die een prominente plek hebben in verdienmodellen van media. Je kunt zelfs zeggen dat elke columnist in de krant propaganda verspreidt. De een gaat daarbij netjes met de feiten om, een ander juist niet. En sommige influencers dan? Mensen die een bepaalde zorgeloze leefstijl propageren, maar niet laten zien wanneer het ze slecht gaat? Kortom, wij staan allemaal bloot aan een voortdurende stroom aan uitingen in media, klassiek en online, die je propaganda kunt noemen. We hebben echter ook regels en wetten waarbinnen die uitingen plaats mogen vinden. In ons land moet je je bijvoorbeeld aan de Nederlandse Reclame Code houden. Zo mag een fabrikant een product gerust aanprijzen als de beste in zijn soort, maar dan moet het wel duidelijk zijn dat het een reclame-uiting is. Feitelijk onjuiste informatie verwerken in reclame mag niet. Ook influencers die producten aanprijzen moeten duidelijk vermelden wanneer ze gesponsord zijn door de maker ervan. Dat mogen ze niet verstoppen:

Via tekst in de video en/of in de beschrijving onder de video die zichtbaar is zonder dat er op een knop zoals “meer weergeven” moet worden geklikt […]

Reclamecode Social Media & Influencer Marketing (RSM) 2019Toelichting I

Is het bestaan van propaganda erg? In principe niet. Zolang er een veelheid van verschillende verhalen, kennis en informatie, tussen de mensen uitgewisseld kunnen en mogen worden is het bestaan van propaganda niet erg. In Nederland is de openheid voor het rondgaan van een verscheidenheid aan verhalen groot, dus kunnen we ons collectief wel wapenen tegen schadelijke propaganda. Het kost echter wel energie om onjuiste informatie te weerleggen. Fact-checking is niet voor niets een belangrijke rol geworden in de journalistiek. Maar aan de andere kant van de schaal, waar er nog maar één verhaal over is, is propaganda uitermate schadelijk. Het kan leiden tot collectieve zelfmoord, omdat de leider dat bepaalt voor de sekteleden. En het kan leiden tot grote steun voor het binnenvallen van een land.

Van propaganda naar indoctrinatie

Als een regering zeggenschap heeft over de inhoud van massamedia, is het mogelijk om een collectief staatsverhaal te boetseren, naar de wens van de leider. Iemand die in zo’n land televisie kijkt, ziet dag in dag uit het verhaal dat de regering wil vertellen. Op het internet krijgt deze persoon een beperkte stroom aan verhalen te zien. De regering bepaalt welke websites bezocht mogen worden. Alleen digitaal vaardigen in een dergelijk land weten hoe ze inhoudelijke blokkades kunnen omzeilen. De meeste mensen zijn niet zo vaardig.

Tot voor kort was er nog enigszins sprake van meerdere verhalen die in Rusland konden vloeien, maar met de nieuwste regels is het zelfs voor de laatste onafhankelijke krant te gortig geworden. Het enige verhaal dat binnen de grenzen van Rusland nu op grote schaal rond mag zingen is dat van de leider. Stapje voor stapje heeft hij tegengeluid gesmoord door middel van indoctrinatie. Indoctrinatie is een vorm van manipulatie door het systematisch en eenzijdig onderwijzen van aanvechtbare overtuigingen of opvattingen, met de bedoeling dat deze kritiekloos worden aanvaard. Hoe dat in Rusland tot uiting komt? De staatstelevisie zendt al jaren alleen door de leider goedgekeurd materiaal uit. Oppositieleden worden vergiftigd. En aan het begin van de oorlog moesten kinderen begin maart op school verplicht kijken naar een voorlichtingsfilm in de klas over de ‘speciale operatie’. Het lesmateriaal biedt ter ondersteuning van het verhaal van de regering een interessant stukje geschiedvervalsing.

Een kenmerk van indoctrinatie is dat er straf wordt gezet op het bespreekbaar willen maken van de over te dragen overtuigingen en opvattingen. In Rusland wordt het op straat omhoog houden van een A4 met de tekst ’twee woorden’ of zelfs een blanco vel bestraft. Het noemen van het woord ‘oorlog’ kan inmiddels leiden tot lange celstraf. Het toont aan dat het nu dus onmogelijk is voor de gemiddelde Rus om vrijelijk iets te zeggen over wat ze daadwerkelijk vinden van de staat, de leider en de oorlog die er gevoerd wordt.

Het verhaal dat de Russische leider zijn land, en zelfs de wereld, instuurt is al jarenlang in wording. Doordat de leider massamedia onder controle heeft kan zijn verhaal eindeloos worden herhaald, fijngeslepen én naar behoefte aangepast worden. Een boodschap eindeloos herhalen, bijvoorbeeld dat Oekraïne geen echt land is, resulteert in toehoorders die jouw boodschap herhalen en doorvertellen. De propaganda is door hen volledig geïnternaliseerd en feit geworden.

Nu je weet dat dit het effect van propaganda en indoctrinatie is op mensen, ga dan nu even in de schoenen staan van een iemand die altijd al in Rusland woont. Je kijkt elke dag TV en hebt het verhaal van de leider helemaal geïnternaliseerd. Plotseling wordt je door een familielid uit Oekraïne opgebeld. Die vertelt jou dit:

“Het is hier oorlog. Ik ben net ontsnapt aan de dood. Jullie hebben m’n huis gebombardeerd. Waarom doen jullie dit? Laat het stoppen! Laat het stoppen! Wij zijn Oekraïners en willen alleen maar ons leven leiden. Wij willen geen oorlog. Wij hebben niemand vermoord. Er zijn hier helemaal geen nazi’s. De enige nazi’s zijn jullie. Ze hebben m’n buurmeisje vermoord. Ze hebben het ziekenhuis gebombardeerd. Er worden kinderen in schuilkelders ter wereld gebracht omdat er bommen vallen. Alles is stuk. Ze vermoorden iedereen. Jullie moeten stoppen. Laat ze stoppen!”

Wat voel je dan?

Van tegengeluid raak je gestrest: cognitieve dissonantie

Ik las een verhaal op Twitter dat mensen die net gebombardeerd waren, nog onder het stof, belden met familieleden in Rusland om te vertellen wat er gebeurd was en dat die familieleden niet wilden geloven dat ze door het Russische leger waren gebombardeerd. Helaas kan ik het oorspronkelijke bericht niet meer terugvinden, maar ik heb meerdere verhalen van Oekraïners voorbij zien komen die niet door hun familieleden geloofd worden. In deze video van een uitzending van CNN komt een man aan het woord die het op heeft gegeven zijn Russische familie te overtuigen van wat hij zelf meemaakt en ziet.

Als je iets hoort dat tegen jouw overtuigingen, opvattingen, gevoelens of waarden indruist, dan treedt er bij jou cognitieve dissonantie op. Je ervaart dan psychologisch stress en hoe groter het verschil tussen de twee opvattingen hoe hoger de stress. Als jouw opvatting en de opvatting van een ander niet met elkaar overeenkomen probeer je een uitweg te zoeken om de tegenstrijdigheid op te lossen. Zo probeer je je eigen ongemak te verminderen.

Als je weet dat er een stressreactie optreedt wanneer iemand een compleet nieuw verhaal hoort dat ook nog eens tegen bestaande overtuigingen in gaat, dan is het al een stuk begrijpelijker dat Russische familieleden in de ontkenning schieten. Zij horen aan de telefoon, misschien wel voor het eerst, een verhaal dat het omgekeerde vertelt dan de opvattingen die ze dankzij jarenlange propaganda voor zichzelf hebben geconstrueerd. Dat levert hevige psychologische stress op en dat proberen ze onmiddellijk te verminderen. Dat doen ze door te ontkennen, of de spin die de Russische regering aan de ‘speciale operatie’ geeft te blijven herhalen, of spontaan een nieuw argument aan te dragen waarmee het gooien van bommen gerechtvaardigd is. Zo proberen ze de twee tegenovergestelde verhalen voor zichzelf met elkaar in overeenstemming te brengen om hun eigen psychologische stress te verminderen. Wat waar is en wat niet, doet er op zo’n moment niet toe.

Als iemand bepaalde overtuigingen heel diep verankerd heeft is het heel moeilijk iemand op anderen gedachten te brengen. Vergelijk het met de gigantische moeite die het mensen kost om een sekte te verlaten. Als je innig verbonden bent geweest met een bepaalde groep mensen en hun overtuigingen, dan laat je dat niet zomaar los. Alleen stapje voor stapje breek je met gevormde gedachten, gewoonten. Ik moet bijvoorbeeld denken aan de vrouw die ‘de meest gehate familie van Amerika’ verliet. Ik vond het hartverscheurend om haar te zien worstelen met aan de ene kant de liefde die ze voelt voor haar familie, die haar tegelijkertijd verstoot omdat ze een ander pad in het leven voor zichzelf creëert.

Terug naar de vraag die ik voor mezelf wilde beantwoorden: waarom kunnen of willen sommige Russen de verhalen van hun Oekraïense familieleden niet geloven?

Dit is zoals ik het nu begrijp. Mensen in Rusland zijn langdurig geïndoctrineerd. Velen zijn daardoor het verhaal van hun leider gaan geloven en hebben het verhaal dat ze is verteld over Oekraïne geïnternaliseerd. Ze wonen als het ware in een verhaal, dat ze stapje voor stapje is bijgebracht en aangeleerd. Het is hun enige werkelijkheid geworden.

Om geïndoctrineerde Russen los te weken van het verhaal van hun regering is meer nodig dan een paar telefoontjes met familieleden. Zelfs wanneer ze geconfronteerd worden met schokkende beelden zullen ze deze eerst interpreteren vanuit het verhaal dat ze kennen. De man in de video die ik eerder noemde heeft zelf ervaren hoe kansloos zijn pogingen waren om zijn familieleden op andere gedachten te brengen. Daarvoor moeten ze eerst erkennen dat ze misschien jarenlang zijn voorgelogen. Dat erkennen veroorzaakt psychische stress en misschien gaan ze die confrontatie met zichzelf en de werkelijkheid de rest van hun leven uit de weg.

Woon je ín een verhaal of tussen verhalen?

Mijn metafoor van wonen in een verhaal vertelde ik onlangs aan iemand om het ongeloof van Russen te verklaren. Ja, maar wij wonen ook in een verhaal, kreeg ik als antwoord terug. In het gesprek beaamde ik dat ook wij in een verhaal wonen, maar nu ik er wat langer op heb kunnen reflecteren en over schrijf zie ik het, voor mezelf, genuanceerder. Ik leef niet ín een verhaal, ik leef tússen verhalen. Dankzij de Nederlandse vrijheid sta ik bloot aan heel veel verschillende verhalen. Ik kan mijn eigen verhaal construeren uit de informatiestroom die zich in mijn leven aandient. Daarbij kan ik soms van bepaalde dingen overtuigd raken die misschien niet helemaal kloppen, maar dat is niet zo heel erg. Ik kom vast aan de bar een keer mensen tegen die me het beter kunnen uitleggen en corrigeren. Of ik blijf vasthouden aan mijn overtuiging en de ander haalt z’n schouders er over op. We drinken nog een biertje samen en denken er het onze van.

De informatiestroom die aan mij voorbij trekt, en aan jou, bestaat deels uit propaganda, soms geuit door een politicus, soms door een bedrijf, soms door een journalist, soms door een wetenschapper, soms door een columnist. Maar daartegenover staan ook nuances, feiten, degelijke wetenschappelijke studies, andere journalisten, andere columnisten, data-analyses, meer gesprekken aan de bar en demonstraties. Dat mag allemaal naast elkaar bestaan en jij en ik hoeven niet bang te zijn dat de staat meeluistert met ons dronken geouwehoer aan de bar of dat we worden opgepakt als we op het Museumplein een bord omhoog houden met een tekst waarin we Rutte aansporen op te stappen. Tenzij je met je tekst of gedrag bestaande wetten overtreedt die we met elkaar hebben vastgesteld in democratische overlegstructuren.

Daarom is het als geboren en getogen Nederlander niet voor te stellen, leven met indoctrinatie, leven onder een repressief regime. Ik ben oprecht blij met mijn onvermogen tot voorstellingsvermogen op dit onderwerp. Hoe graag bepaalde mensen hier beweren dat we in een dictatuur leven, het feit dat ze schreeuwend op een plein ergens in Nederland staan en een paar uur later weer in hun eigen bed slapen bewijst dat er in Nederland geen dictatuur is. Het feit dat ontelbaar veel mensen in de megafoon van online platformen mogen blijven herhalen dat er geen vrijheid van meningsuiting is bewijst dat er in Nederland geen sprake is van inperking van meningsuiting. Op gedachtefouten in je overtuigingen worden aangesproken is niet hetzelfde als jou het zwijgen opleggen. Het aanhoren van andere standpunten kan echter wel psychische stress veroorzaken, omdat je cognitieve dissonantie ervaart.

In Oost-Europa weten mensen nog maar al te goed hoe dat is, wonen in een totalitaire staat. Ik keek de Tegenlicht aflevering van 21 maart en wetende hoe schadelijk propagandakanalen uiteindelijk kunnen zijn, begrijp ik heel goed dat Litouwen al veel eerder ingreep door het verspreiden van Russische propaganda te verbieden. Daar kijken ze al jaren intensief mee met de (re)constructie van het Russische verhaal en zagen de communicatieve opbouw richting een oorlog. In Litouwen, en de andere Baltische staten, strijden ze een intensieve informatieoorlog. Zij konden het zich niet veroorloven Russische propaganda te negeren, wij Nederlanders nu ook niet meer.

Verder grasduinen?

Om dit essay te schrijven heb ik veel verschillende bronnen geraadpleegd en me door veel verschillende mensen op Twitter laten informeren. Als jij graag verder wilt grasduinen, dan zijn dit bronnen die geen plekje vonden, maar die ik wel de moeite waard vind.

Over sektes

Online sentiment

Zomaar een paar twitterdraadjes uit de vele updates die geschreven worden:

En verder nog

Reacties

  1. Herman Assen 6 april 2022 at 8:49 pm - Reply

    Prima stuk Elmine!

    In het Russische optreden is, denk ik, ook een grote rol weggelegd voor desinformatie (meer op het rationele vlak, waar propaganda meer op het emotionele vlak werkt). En propaganda is overal, maar desinformatie van Russische komaf ook. Zo worden ook verkiezingen buiten Rusland beïnvloed. Alles wat leidt tot verdeeldheid in bijvoorbeeld Europa versterkt de positie van de Russische leider… Er valt amper tegenop te werken door fact checkers.

    Mentions

  • 💬 Writing about topics I'd rather not write about

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.